Lexoni edhe:
Ja kush janë VIP-at që mund të hyjnë në 'Big Brother VIP Albania 5'
80 vjet që nga testi i parë i armës bërthamore
Kanë kaluar 80 vjet që nga testi i parë i armës bërthamore – i koduar me emrin "Trinity" – që shpërtheu mbi shkretëtirën e Nju Meksikos. Sot, trashëgimia e fshehtë e testeve bërthamore mund të gjendet ende në qelizat tona – dhe, për habi, po rezulton jashtëzakonisht e dobishme për shkencëtarët.
Është në dhëmbët tuaj. Në sytë dhe trurin tuaj gjithashtu. Shkencëtarët e quajnë "kulmi i bombës" (ose "pulsi i bombës") – dhe për më shumë se gjysmë shekulli, kjo shenjë ka qenë e pranishme brenda trupit të njeriut.
Më 16 korrik 1945, shkencëtarët e Projektit Manhattan testuan armën e parë bërthamore në Nju Meksiko. Shpërthimi 18.6 kilotonësh ndriçoi qiellin dhe lëshoi një valë përvëluese mbi shkretëtirën, ndërsa një top zjarri u ngjit në lartësi. Ditët në vijim, pluhur dhe grimca të bardha radioaktive ranë mbi rajonet përreth. Një raport tani i deklasifikuar paralajmëronte se grimcat radioaktive ishin përhapur në një zonë prej më shumë se 7,000 km². Dhe ky ishte vetëm fillimi i epokës bërthamore.
Gjatë viteve 1950, pati aq shumë shpërthime të bombave bërthamore mbi tokë, sa ndryshuan përbërjen kimike të atmosferës – duke ndikuar në përbërjen e karbonit në çdo formë jete në Tokë, në oqeane, sedimente, stalaktite e më shumë.
Ndryshe nga rrezatimi i drejtpërdrejtë, “kulmi i bombës” nuk është i dëmshëm. Përkundrazi, ka rezultuar i dobishëm për shkencëtarët, të cilët e kanë quajtur madje "rrezja e dritës nga reja atomike".
Pse është i rëndësishëm?
Prania e tij është kaq e përhapur sa mund të përdoret për të përcaktuar kur një person ka lindur apo ka vdekur, për të studiuar qelizat e trurit, për të zbuluar origjinën e kafshëve të braktisura ose gjuetisë së paligjshme, për të përcaktuar vitin e verës dhe madje edhe për të zbuluar moshën reale të peshkaqenëve qindra vjeçarë.
Sot, ky marker mund të ndihmojë gjithashtu në përcaktimin e një epoke të re gjeologjike – Epoka e Antropocenit, që fillon zyrtarisht me ndikimin e pakthyeshëm të njeriut në planetin Tokë. Në vitin 2023, shkencëtarët propozuan që prania e këtij “pulsi bërthamor” në një liqen në Kanada të jetë pika zyrtare e fillimit të kësaj epoke.
Si funksionon "pulsi i bombës"?
Para Traktatit të Ndalesës së Testimeve Bërthamore në vitin 1963, qindra bomba atomike shpërthyen në ajër – shumica nga SHBA dhe Rusia. Përveç pasojave të dëmshme, këto teste çuan në krijimin e sasive të mëdha të izotopit radioaktiv karbon-14, i cili u përhap në ujë, bimësi, ushqim dhe përfundimisht – në trupin e njeriut.
Që atëherë, përqendrimi i karbon-14 në atmosferë ka rënë gradualisht. Duke matur përqindjen e këtij izotopi në ndonjë substancë organike, shkencëtarët mund të përcaktojnë saktësisht kur është formuar – me një saktësi prej 1-2 vjetësh. Dhe kjo përfshin edhe trupin e njeriut.
Zbatime të jashtëzakonshme
Një nga përdorimet e para të “pulsi i bombës” ishte në kriminalistikë: për të ndihmuar në identifikimin e moshës së kufomave të panjohura. Për shembull, në vitin 2010, falë karbon-14, autoritetet italiane vërtetuan se një trup ishte hedhur në një liqen vetëm një vit më parë.
Teknika është përdorur gjithashtu në raste të shkeljeve të të drejtave të njeriut, për të përcaktuar kohën e vdekjeve në varreza masive – si në Ukrainë, për të vërtetuar krime naziste.
Biologët kanë përdorur “kulmin e bombës” për të datuar qelizat njerëzore. Shkencëtarja suedeze Kirsty Spalding zbuloi se disa qeliza yndyrore zëvendësohen gjatë jetës, ndërsa qelizat nervore në tru mund të rigjenerohen në zona si hipokampusi – një zbulim revolucionar për neuroshkencën.
Një epokë e re për Tokën
Përveç zbatimeve praktike, “kulmi i bombës” mund të shërbejë si shenjë gjeologjike për fillimin e Antropocenit – epoka në të cilën ndikimi i njeriut ka ndryshuar përfundimisht sistemet natyrore të planetit. Ashtu siç periudhat e tjera gjeologjike shënohen nga ndryshime në shtresat e Tokës, edhe kjo epokë e re mund të njihet përmes izotopeve si karbon-14 nga bombat.
(Kosova Sot Online)
