Gjuha iliro-arbërore dhe dukuritë kulturore-historike

 

Nga Gjon Keka

Sipas gërmimeve të bëra kudo, janë evidentuar tre epoka të ndryshme që duket se korrespondojnë me ato mitike. Së pari është epoka e gurit, nga e cila kanë mbetur gjurmë të varreve masive shkëmbore me kufoma dhe armë guri; Thuhet se njerëzit që i ndërtuan dhe i përdorën ato kishin gjuajtur dhe peshkuar dhe u mungonin të gjitha metalet.Kjo u pasua nga epoka e bronzit ose epoka e zjarrit, e cila kishte ar dhe xehe për armë dhe bizhuteri, e cila ishte farkëtuar në zjarr dhe shkatërroi kufomat e saj nga i njëjti element, hiri i të cilit ishte varrosur në kavanoza dheu, që njihte bujqësinë, thurjen dhe transportin.Dhe në fund epoka e hekurit, e cila kishte edhe një herë armë dhe shkrim hekuri duke varrosur kufoma të pa djegura nëpër kodra.

Sipas këtyre karakteristikave, monumentet e zbuluara renditen dhe shikohen me kujdes;(G.V., 1848) Duket qartë se ato varre guri korrespondojnë me shtretërit gjigantë të legjendës dhe besimi popullor , kështu që me hekurin fillojë dhe mbërriti në fakt fuqia e racës njerëzore.Ka një dëshmi më të gjallë për popujt se kockat, armët dhe varret, dhe këto janë gjuhët e tyre.

Gjuha është fryma e plotë e shpirtit njerëzor, ku ajo rezonon ose është e strehuar në monumente, e gjithë pasiguria për marrëdhëniet midis popujve që e folën dhe fqinjëve të tyre zhduket. Për historinë më të vjetër, ku të gjitha burimet e tjera janë tharë ose na kanë lënë me mbetje të mbijetuara në pasiguri të pazgjidhshme, asgjë nuk mund të jetë më efektive sesa kërkimi i kujdesshëm i marrëdhënies ose devijimit të çdo gjuhe deri në damarët ose fijet e saj më të mira.

Nga historia e gjuhëve, para së gjithash ka një konfirmim domethënës të asaj të kundërtës mitike: në të gjitha ka një zbritje nga përsosja fizike dhe një ngjitje në stërvitjen shpirtërore. Të lumtura ishin gjuhët që patën sukses në këtë, kur tjetra nuk kishte përparuar shumë: ata ende bashkonin arin e butë të poezisë së tyre me fuqinë e hekurt të prozës së tyre.

Është e vërtetë se i gjithë edukimi europian, që nga krishterimi, është bazuar në veprat e pavdekshme antike; Por shumë përtej drejtësisë për shkak të ndikimit të tyre, njerëzit janë mësuar për një kohë të gjatë të vendosin standardin e gjuhëve antike.Meqenëse gjuha është e lidhur natyrshëm me besimet, ligjet dhe zakonet e çdo populli, kushdo që i kushton përpjekjet e tij këtyre do të zbulojë njohuri të papritura për vetë gjuhën.

Çdo gjuhë, sido që të jetë, përveç fjalëve të saj amtare ka edhe të huaja, të cilat në mënyrë të pashmangshme bien në kontakt me fqinjët dhe me të cilët trajtohen me mikpritje. Dëbimi i tyre pas një periudhe të gjatë qëndrimi është po aq i pamundur, po aq sa rrezikon pastërtinë e zakoneve gjuhësore nëse lejohet pakujdesia e tyre.Fjalët amtare janë dy llojesh, në varësi të faktit nëse rrënjët e tyre kanë mbetur të freskëta në forcë dhe bollëk ose kanë vdekur dhe mbijetojnë vetëm në forma individuale. Këto rrënjë i japin gjuhës forcë sensuale dhe lejojnë zhvillimin më të favorshëm të të gjitha veçorive të saj gramatikore; Në gjuhën arbërore- shqipe mund të njihen nga aftësia e tingullit.

Nga shkaqet e ndryshme, ndikimi i të cilave mund të vërtetohet në zhvillimin e gjuhës iliro-arbërore, karakteri kombëtar dhe historia janë më të rëndësishmit. Karakteri i një populli është përbërja e tij e vazhdueshme mendore që ka rezistuar ndër shekuj, ndjenjat dhe mendimet e tij, të cilat lënë një shenjë në të gjitha veprimet dhe aspiratat e tij. Të gjithë njerëzit e mëdhenj janë nën ndikimin e tij, veprat e të cilëve perceptohen si kombëtare vetëm në masën që marrin parasysh karakterin kombëtar. Po, megjithë errësimet dhe falsifikimet e herëpashershme, pavarësisht ndrydhjes së qëllimshme të karakterit popullor, ai depërton gjithmonë, si ato pikturat e vjetra të mureve të zbardhura, që shpesh shfaqen pas shekujsh me gjithë veshjen me gëlqere dhe ngjallin habinë e studiuesve dhe artdashësve.

Kështu është edhe në jetën e gjuhës sonë iliro-arbërore, ku dëshmohet se është forca që ka ruajtur në shekuj karakteristikat themelore të gjuhës dhe e ka formuar atë në qëndrueshmëri.Shkaku i kësaj trashëgimie është karakteri kombëtar. Si rezultat i efektivitetit të saj, ne ende mund ta njohim gjuhën e të parëve tanë në ilirishten apo arbërishten e vjetër, pavarësisht nga ndryshimet e vogla të saj nga e folmja e shqipes së sotme; dhe frymës së sotme ndër ne si popull. Shumë shkencëtarët ,e studiues europian dhe më gjerë që nga Leibniz ,v.Hahn, Thunmann etj me syrin e mprehtë të shkencës ata kanë mund të gjejnë lidhjen e gjakut pellzgo-ilir .arbëror me gjuhën tonë sot shqipe që ne flasim edhe përkundër ndikimeve të huaja që kanë hyrë në të folmen tonë.

Nëse gjuha shqipe e sotme ka pësu pak ndryshime të vogla nga gjuha iliro-arbërore që e folën dhe përdorën paraardhësit tanë Mbreti Pirro,Gjergj Kastrioti, Dhimitër Frangu,Frang Bardhi,Pejtër Bogdani e deri te Shtjefën Gjeçovi e Gjergj Fishta etj,atëherë shkaqet e këtyre ndryshimeve të vogla duhen kërkuar në histori.

Historia e një populli nuk zhvillohet aq rreptësisht sa që ngjarjet politike të mos ndikojnë në fushën e zhvillimit kulturor dhe kështu të paktën të ushtrojnë ndikimin e tyre edhe në gjuhë. Dihet mirë se sa thellësisht ka ndikuar pushtimi dhe sundimi i huaj otoman dhe serb në të gjitha kushtet e jetesës së populli tonë shqiptar, se si pasojat e kësaj që nga koha kur u pushtuan dhe sunduan barbarisht sstërgjyshorit tanë dhe iu hoq pavarësisë kombëtare,kanë sjellë ndryshime të shumta. Duke ditur se këto pushtues dhe këto sundimë kanë ndikuar edhe nga ana gjuhësore.

Mëgjithkëtë ashtu si shkrimi i këngëve popullore iliro-arbërore dhe shkrimi i fjalëve të urta popullore është veprimtari e shpirtit kombëtar iliro-arbëror në tërësinë e tij, po ashtu është edhe krijimi i gjuhës sonë iliro-arbërore – sot shqipe.Meqenëse gjuha iliro-arbërore duhet parë si produkt i forcave të të gjithë kombit tonë, kur shqyrtohet marrëdhënia midis historisë dhe gjuhës sonë iliro-arbërore, historia është vetëm ajo që prek tërësinë e popullit në të gjithë anëtarët e tij në mënyrë të barabartë, fatet e tij me ndryshimet e tyre të shumta. për ne, me ngritjen dhe rënien e kushteve shoqërore dhe të formacioneve shtetërore, me pak fjalë, gjithçka që ka përjetuar kombi ynë iliro-arbëror si i tillë që në momentin e parë kur shfaqet në skenën e ngjarjeve botërore dhe të historisë europiane.Një vështrim më i afërt i kësaj teme do të zbulojë shkallën në të cilën historia luan një rol të tillë për gjuhën iliro-arbërore,kur dihet se ka gjuhë që kapërcejnë kufijtë origjinalë të territorit të tyre dhe kanë bërë pushtime, si p.sh. më parë gjuha ilire ishte gjuhë e Gadishullit Ilirik poashtu edhe gjuha latine në kohët e lashta si dhe tani në kohët moderne gjuha angelze. Por ka gjuhë që kurrë nuk kanë arritë të depërtojnë përtej një zone të caktuar e të ngushtë të rrethit të tyre.

Një ndërs arsyet e shtrirjes jashtë kufijvë origjinal të vendit të gjuhës janë edhe efektet e ngjarjeve kulturore dhe politike në të.Poashtu edhe rëndësia e njerëzve të mëdhenj si p.sh, në kohën e Aleksandrit të Madh, pastaj të Mbretit Pirro dhe të Gjergj Kastriotit gjuha e tyre amtare që këta udhëheës dhe heronjë,mnbretër e kryezot folën pati ndikim të madh në zhvillimin e gjuhës së tyre ,sidomos të gjuhës iliro-arbërore.Por,Gjergj Kastrioti ishte edhe më i zgjuar, më i fuqishëm, më vizionari dhe më i pashmi prej racës arbërore.Në të dyja fushat, efektiviteti i burrave të mëdhenj që shprehin ndikimin e tyre në jetën intelektuale dhe gjuhësore të popullit të tyre në mënyrë indirekte, kur janë heronj të ngjarjeve të rëndësishme historike kombëtare, dhe drejtpërdrejt, kur ata u aktivizuan në fushën e shkencës dhe letërsisë, meriton vëmendje të veçantë.Vetëkuptohet se studiuesit, shkrimtarët dhe poetët, nëse janë shpirtra gjuhë-krijues, kanë një ndikim edhe më të drejtpërdrejtë në gjuhë sesa princat,mbretërit dhe udhëheqësit e mëdhenj. Me ta rreshtohen shpikësit dhe zbuluesit e mëdhenj.

Ndërsa në mesjetë sidomos dhe më pas pas shpikjes së shtypshkonjës nga Gutenberg shkrimi dhe shtypja e tekstteve apo librave pati një ndikim të madh gjuhësor. Faktikisht dukuritë kulturo-historike janë tre, përkatësisht kalimi nga paganizmi në krishterim, futja e shkrimit dhe shpikja e shtypshkronjës, të cilat kanë pasur një ndikim aq të thellë në gjuhën e popujve të ndryshëm.(F.S.,1892 )Shkrimi dhe shtypja, të dyja të lidhura në thelb, shprehën ndikimin e tyre në formën e gjuhës.Madje edhe tek ne ky ndikim ishte i thellë ,ku u shtyp shkronja e para të Fromulës së Pagëzimit të Pal Engjëllit,të veprave të Pal Engjellit për jetën dhe veprën e Gjergj Kastriotit si dhe të veprave të Marin Barletit poashtu për jeetën dhe veprëne e Gjergj Kastriotit,pastaj vepra e Mesharit të Gjon Buzukut,vepra e Pjetër Bogdanit etj.etj. Letërsia jonë e vjetër arbërore e lartë me përmbajtje të krishterë, e përbërë nga përkthime dhe përshtatje të Biblës, lutjeve dhe predikimeve, si dhe fjalorëve të shumtë, që përbëjnë një thesar për gjuhëtarët dhe që ndërthuren me dorëshkrimet latine të asaj kohe, ofrojnë dëshmi e përpjekjes së dashur me të cilën Burrat e kishës arbërore e dardane u përpoqën ta afronin krishterimin me kuptimin e njerëzve në gjuhën arbërore ,ka me mijëra tekste në gjuhën arbërore që nga lashtësia e deri më sot që kleri ka botuar dhe sjellë në dritë dhe nga aty secili mund të nxjerrë thesarin e gjuhës sonë iliro-arbërore – sot shqipe e cila është shkruar dhe folur në vijimësi deri në ditët tona.Ja se si e përshkruan origjinën e Arbërisë ,gjuhës, etj një nga udhëpërshkruesit e misonarët e huaj: „Pyete njërin prej tyre se kush janë këta dhe ai do t'ju thotë: "Ata që jetojnë në Shqipëri." Në kohën e Palit njiheshin si ilirë; domethënë "të lirët". Disa prej tyre pretendojnë se gjuha e tyre është e lidhur ngushtë me sanskritishten dhe se janë pasardhës të pellazgëve që erdhën në këtë Gadishull në kohën kur Abrahami shkoi në Kanaan. Aleksandri dhe ushtria e tij, si dhe Pirro, ishin shqiptarë.Heroi i tyre kombëtar është Skënderbeu, i cili pak para zbulimit të Amerikës, për njëzet e pesë vjet me sukses u rezistoi turqve. Emri i tyre ndoshta rrjedh nga shqipe (shqiponja).Legjendat dhe këngët e tyre janë të heronjve.Në një kohë ata ishin të gjithë të krishterë...“[A.,J.,1891]Nuk është një pikëpamje e re që gjuha ka origjinë hyjnore,Platoni e tha këtë më parë,të tjerët pastaj u morën me dilemat e pazgjidhshme duke thënë se:gjuhën e shpiku ose Zoti ose njeriu.Sidoqoftë gjuha e një kombi i ka rrënjët diku, dhe ato rrënjë nuk mund të jenë artificiale, por origjinale ,pra gjuha jonë iliro-arbërore i kanë rrënjtë e lashta në thellësin e frymës dhe shpirtit tonë kombëtar dhe në historinë e Kontinentit Europian.Me pak fjalë gjuha shqipe sot i ka rrënjët në gjuhën iliro-arbërore dhe arbërorët e vërtetë janë të një race sikur ishte fatosi i Arbërisë dhe mbrojtësi i civilizimit europian Gjergj Kastrioti(Skënderbeu)

Shkrimet në këtë rubrikë nuk shprehin qëndrimet e gazetës "Kosova Sot Online".