Lexoni edhe:
Gjesti dhe Egli martohen në 'Big Brother VIP Albania'
Ja pesë nga goditjet që lëvizën oqeanet dhe krijuan hënën
A keni shprehur ndonjëherë një dëshirë kur ke parë një “yll që bie”? Edhe pse të bukura, “yjet që bien” janë edhe shenja të një fushe qitjeje kozmike përmes së cilës Toka po kalon aktualisht me shpejtësi marramendëse. Municionet janë shkëmbinj hapësinorë, që variojnë nga mikroskopikë në përmasa mali, që lëvizin me shpejtësi të pabesueshme. Ata që përplasen me Tokën quhen meteoritë.
Organizata si CNEOS e NASA-s ndjekin mijëra objekte pranë Tokës. Herë pas here, kandidatë si asteroidi sa një ndërtesë 2024 YR4 marrin vëmendje ndërkombëtare. Në prill 2025 u njoftua se ky asteroid ka një mundësi të largët për t’u përplasur me Hënën në vitin 2032.
Nëse ndonjëherë njerëzimi do të kërcënohej nga një goditje në nivel zhdukjeje, eksperimente si misioni DART i vitit 2022 kanë treguar se devijimi i asteroidëve është i mundur. Por çfarë ka ndodhur në të kaluarën, kur planeti ynë është përballur me vizitorë shumë më të mëdhenj nga hapësira? Dhe si krahasohet 2024 YR4 me disa nga goditjet më të mëdha të astronomisë?
1. Meteori i Çeliabinskit
Krahasuar me goditjet gjigante të lashta, ky meteor ishte modest, por gjithsesi jashtëzakonisht i fuqishëm. Me 15 shkurt 2013, një fragment hipersonik 20 metra i gjatë i quajtur superbolid fluturoi mbi qytetin rus të Çeliabinskit.
Shpejtësia tronditëse e bëri atmosferën ta copëtonte meteorin 30 km mbi tokë, duke krijuar një valë goditëse me fuqi të krahasueshme me dhjetëra bomba të Hiroshimës. Një studim i publikuar në Science më 2013 konfirmoi dëmet. Pas një flake verbuese, shpërthimi i meteorëve theu xhama, dëmtoi ndërtesa dhe dërgoi rreth 1500 civilë në spital nga valët e copëzave.
2. Goditja e Pellgut të Sadberit
Kjo goditje ndodhi shumë kohë përpara se të evoluonte jeta komplekse, afro 2 miliardë vjet më parë, në atë që sot është Ontario e Kanadasë. Një kometë e dyshuar mbi 10 km e gjerë goditi Tokën, duke lënë pas një krater eliptik të quajtur Pellgu i Sadberit, që shtrihet rreth 60 km në gjatësi.
Përkundër forcës së madhe fillestare që shkaktoi tsunami dhe hedhje masive të mbeturinave në gjithë globin, ky impakt solli edhe mundësi.
Kur shtresat e shkëmbinjve të shkrirë u ftohën, ato formuan depozita të përqendruara të nikelit, bakrit dhe arit, burime që përndryshe do të ishin thellë në koren e Tokës. Falë kësaj goditjeje kozmike, Ontario fiton miliarda dollarë në vit nga pasuritë e Sadberit.
3. Krateri i Vredefortit
Ndonëse Sadberi ishte gjigant, goditja e Vredefortit ia kaloi. Asteroidi ndoshta ishte mbi 25 km i gjerë, sipas një studimi të vitit 2022 në Journal of Geophysical Research, duke e bërë atë asteroidin më të rëndë që ka goditur ndonjëherë Tokën. Goditja ndodhi më shumë se 2 miliardë vjet më parë në atë që tani është Afrika e Jugut, duke formuar strukturën më të madhe të impaktit në Tokë, një krater gati 300 km në diametër.
Energjia e çliruar do të bënte që i gjithë arsenali bërthamor i planetit të dukej si lodër. Sot, mbetjet e kraterit përfshijnë unaza të rralla shkëmbinjsh të lashtë që ndodhen vetëm në pak vende të Tokës dhe janë shpallur Trashëgimi Botërore e UNESCO-s që nga viti 2005.
4. Goditja e Çiksulubit
Në ngjarjen më të famshme kozmike për publikun, asteroidi Çiksulub i dha fund sundimit të dinozaurëve 66 milionë vjet më parë, duke krijuar një krater gjigant nën Gjirin e Meksikës. Një studim i vitit 2019 në PNAS përshkruan momentet e para pas goditjes: tsunami apokaliptikë, tërmete të fuqishme, dhe zjarre të pakontrolluara që shkatërruan gjithçka.
Kjo ngjarje është e njohur si zhdukja K-Pg. Ndërsa debati vazhdon për ndikimin e ndryshimeve klimatike afatgjata, efektet e asteroidit janë të mirëdokumentuara.
Studime të publikuara në Nature në vitin 2023 tregojnë se tymi dhe pluhuri që u hodhën në atmosferë krijuan një batanije që uli temperaturat globale deri në -17°C, duke zhdukur bimësinë dhe zinxhirin ushqimor për shumë vite.
5. Hëna
Po, e lexuat saktë. Sipas Hipotezës së Goditjes Gjigante, një protoplanet i madh sa Marsi, i quajtur Theia, u përplas me Tokën 4.5 miliardë vjet më parë, duke krijuar Hënën.
Goditja zhduku një pjesë të madhe të Tokës së hershme dhe të vetë Theias. Por nën forcën e gravitetit, pjesët e mbetura u bashkuan dhe formuan Hënën që njohim sot.
Analizat tregojnë se Hëna është shumë e ngjashme me Tokën nga pikëpamja kimike. Sidoqoftë, shkenca nuk është përfundimtare. Një studim i vitit 2024 i botuar në Space: Science and Technology sugjeron që ndoshta Hëna u formua nga shumë goditje të vogla, ose që vetë Theia ishte më e madhe se sa mendohej më parë.
Nga cunamet e gjeneruara, tek ndërtimi i Hënës dhe formimi i pasurive minerare, goditjet kozmike kanë formësuar historinë e Tokës, dhe do të vazhdojnë ta bëjnë këtë për miliarda vjet të tjera. Ndërsa studiojmë gjurmët e së kaluarës, duhet të mbajmë sytë nga qielli, sepse universi nuk ndalet kurrë.
(Kosova Sot Online)
