Filozofët besonin se metalet e thjeshta me kalimin e kohës 'piqeshin' në ar

  • A.P /
  • 18 August 2025 - 08:44
Filozofët besonin se metalet e thjeshta me kalimin e kohës 'piqeshin' në ar

Në Mesjetë, të pasurit e Europës ëndërronin të pasuroheshin duke shndërruar metalet e zakonshme në ar, një proces i quajtur krisopeia. Për grekët e lashtë, si filozofi Zosimos i Panopolisit, kjo kishte edhe kuptim shpirtëror: kthimi i metaleve në ar simbolizonte pastrimin e shpirtit. Në Europën mesjetare, motivi ishte thjesht financiar, një mënyrë e sigurt për të bërë pasuri.

 

Sipas Umberto Veronesit, arkeolog në Universitetin NOVA të Lisbonës, filozofët natyrorë besonin se metalet e thjeshta, me kalimin e kohës, “piqeshin” në ar, por kjo do të zgjaste shumë në Tokë. Alkimistët mendonin se “guri i filozofit” mund të përshpejtonte këtë proces duke riorganizuar tre elementët bazë të metaleve, merkurin, squfurin dhe kripën, për të larguar papastërtitë.

Këto ide u rrëzuan nga shkenca moderne në shekujt XVII-XVIII, por bërthamorët sot e dinë se shndërrimi i metaleve është teorikisht i mundur. Një element përcaktohet nga numri i protoneve në bërthamën e tij. Ari ka 79 protone, plumbi 82. Nëse hiqen tre protone nga plumbi, teorikisht krijohet ar. Por, siç shpjegon fizikani Alexander Kalweit nga CERN, kjo kërkon energji të jashtëzakonshme sepse protonet dhe neutronet mbahen nga forca e fortë bërthamore.

Shndërrimi i parë i suksesshëm u arrit më 1941 në Harvard, kur studiuesit bombarduan atomet e merkurit me grimca të energjisë së lartë, duke krijuar izotope radioaktive të arit që u shpërbënë shpejt. Në vitet 1980, fituesi i Nobelit Glenn Seaborg në Laboratorin Lawrence Berkeley shndërroi disa mijëra atome bismuti në ar duke i bombarduar me bërthama karboni dhe neoni në një përshpejtues grimcash.

Sot, përshpejtuesit e grimcave prodhojnë sasi mikroskopike ari si nënprodukt të eksperimenteve. Në LHC të CERN-it, përplasjet kokë më kokë të joneve të plumbit shkatërrojnë protonet dhe neutronet, duke krijuar përkohësisht plazmën kuark-gluon, një gjendje e materies nga momentet e para pas Big Bengut. Gjatë përplasjeve, fusha elektromagnetike e fortë nxjerr protone nga bërthamat e plumbit, duke prodhuar grimca ari. Në një eksperiment që zgjati tre vjet, shkencëtarët arritën të prodhojnë gjithsej vetëm rreth 0,000 000 000 000 029 gram ar, një sasi aq e vogël sa është e padukshme edhe me mikroskop të zakonshëm.

Megjithatë, kjo “ëndërr alkimistësh” nuk ka gjasa të kthehet në biznes fitimprurës. Ndërtimi dhe operimi i përshpejtuesve si LHC kushton shumëfish më tepër se vlera e arit të prodhuar. Për shembull, eksperimenti i Seaborgut në vitet 1980 kushtoi rreth një trilion herë më shumë se vetë ari i krijuar. Për më tepër, reagimet e dobishme janë shumë të rralla dhe kërkojnë analizë të miliarda të dhënave për të identifikuar atomet e shndërruara.

Siç përmbledh Kalweit: “Që nga vitet 1940, shumë eksperimente kanë prodhuar ar, por asnjëri nuk ka qenë aspak të jetë fitimprurës.


(Kosova Sot Online)