Hasani: Xhafer Deva bashkëpunëtor i verbër i nazizmit, shtëpia e tij të rinovohet vetëm për të dokumentuar krimet

Enver Hasani nuk ka asnjë mendim të dyfishtë rreth figurës së Xhafer Devës. Për profesorin e së drejtës dhe marrëdhënieve ndërkombëtare, Deva ka qenë bashkëpunëtor i verbër, ideolog lokal nazist e shërbëtor i Gjermanisë së Hitlerit. Sipas tij, këtë e thonë të gjitha dokumentet arkivore dhe historike.

Ish-kreu i Gjykatës Kushtetuese thekson se, pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, në ish-vendet komuniste ka ekzistuar një frymë për rehabilitimin e figurave e ngjarjeve “nga e kaluara para-komuniste në një dritë nacionaliste pozitive”. Hasani konsideron se kjo është e gabueshme.

Duke e komentuar reagimin e ambasadorit gjerman në Kosovë, Jorn Rohde, i cili kërkoi që të ndalet restaurimi i shtëpisë së Devës duke e lidhur emrin e tij me Holokaustin, Hasani vlerëson se diplomati gjerman “ka të drejtë plotësisht, gjykuar nga faktet historike, të cilat janë shumë bindëse”.

Enver Hasani, në intervistën me shkrim për Gazetën Express, tregon se për çfarë arsye specifike duhet të rinovohet shtëpia e Devës, për reagimin e ministrit të Kulturës, Hajrullah Çeku, për Xhafer Devën si njeri të CIA’s si dhe për analistët e historianët që figurën e Devës e paraqesin në dritë pozitive dhe si krijues të një shteti shqiptar.

Lexoni edhe:

‘Hashim Thaçi duhet të përgjigjet për skandalin me gylenistët’

Gazeta Express: Ta fillojmë intervistën me atë që e nxiti gjithë këtë debat,  shtëpinë e Xhafer Devës, e cila është ndërtuar në vitet 30’të, si objekt i ka mbijetuar edhe viteve të komunizmit- Jugosllavisë. Ju jeni nga Mitrovica, a mund të na thoni si është trajtuar ky objekt gjatë viteve të komunizmit, për çfarë është përdorur dhe a është konsideruar në atë kohë si ndonjë objekt me vlerë arkitektonike?

E. HASANI:  Me sa dihet, ajo shtëpi pas Luftës së Dytë Botërore është përdorur si shtëpi shëndeti, një kohë bukur të gjatë. Nuk ka pasur ndonjë trajtim të veçantë dhe atë për dy arsye: e para, sepse pronari i saj ka qenë i cilësuar si armik i popullit, sipas standardeve komuniste të kohës; dhe, e dyta, sepse komunizmi ka prodhuar stilin e vet arkitektonik dhe nuk ka pasur asnjë ndjeshmëri për arkitekturën “borgjeze” të tipit të barokut vjenez, klasikës vjeneze, hosmanike – franceze dhe kështu me radhë. Shkurt, nuk ka pasur asnjë interes për ruajtje të posaçme të ndonjë objekti që i ka takuar të kaluarës arkitekturore “borgjeze”.

Gazeta Express: Një pyetje tjetër në “kapacitetin” e mitrovicasit, cili është opinioni i këtij qyteti për Xhafer Devën, nëse mund të shtrohet pyetja kështu, apo s’ka një mendim uniform atje për të. Çfarë flitet atje për këtë figurë?

E.HASANI: Për t’u përgjigjur në këtë pyetje, duhet një anketim me qytetarë. Vështirë të thuhet diçka në këtë drejtim, pa pasur ndonjë matje të prekshme. Duhet pasur parasysh, megjithatë, se këtu nuk bëhet fjalë për popullizëm, por për vlerësim shkencor historik të një figure politike të periudhës së sundimit fashist dhe nazist të gadishullit ballkanik (1939-1944). Historia bazohet në fakte e faktet nuk interpretohen, por ballafaqohen me fakte të tjera, për të dhënë një përfundim të caktuar. Nuk është punë votash apo mendimi personal vlerësimi për ngjarjet dhe personalitetet nga e kaluara historike.

Gazeta Express: Cili është opinioni juaj si intelektual për Xhafer Devën bazuar në faktet që janë publikuar për të, ato që keni lexuar, rrëfimet për të që i keni dëgjuar, bazuar në versionin zyrtar të historisë që e keni mësuar ju dhe shumë gjenerata në shkolla, por edhe bazuar në historinë postkomuniste ? Sigurisht, nuk ka një të vërtetë të vetme për figurën e Devës?

E. HASANI: Pas mbarimit të komunizmit dhe Luftës së Ftohtë, ka qenë një trend i përgjithshëm në vendet e ish-Lindjes komuniste për të rishkruar historinë, duke projektuar figura e ngjarje nga e kaluara para-komuniste në një dritë nacionaliste pozitive. Në vendet që kanë qenë drejtpërdrejt të shtypura nga rusët, siç janë Polonia, vendet Baltike, Ukraina dhe rajonet myslimane të Trans-Kaukazit, ka ardhur deri të rehabilitimi i tërësishëm i figurave politike dhe lidershipit që kishte bashkëpunuar me nazistët gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ngjashëm ka ndodhur edhe në territorin e ish-Jugosllavisë, por me pikë referimi hegjemoninë serbe: jo vetëm kroatët dhe sllovenët, por edhe shqiptarët dhe myslimanët qenë të prirur për të parë në çdokënd që kishte qenë kundër komunizmit, heroin dhe patriotin puritan që meriton respekt dhe vend në panteonin e heronjve nacional. Kjo, u morr vesh, është shumë gabim, sepse si bashkëpunimi me nazizmin ashtu edhe nënshtrimi i verbër ndaj komunizimit kanë qenë veprime jokombëtare. Në mes tyre, megjithatë, ekziston një dallim substancial kolosal: në rastin e nazizmit bëhet fjalë për praktikë shtetërore që nuk ka qenë e drejtuar vetëm kundër kundërshtarëve ideologjikë dhe politikë, siç ka qenë rasti me komunizmin, por me një praktikë shtetërore që synon shkatërrimin e racave të caktuara njerëzore, të hebrenjve në rend të parë.  Xhefer Deva, gjykuar sipas krejt autorëve që kanë shkruar me kompetencë dhe duke u bazuar në burime arkivore, ka qenë me bindje mbështetës dhe ideolog nazist lokal, bashkëpunëtor i verbër i politikave gjermane të rekrutimit të myslimaneve (jo vetëm shqiptarëve), për kauzën gjermane, që nga viti 1943 (me divizionin Hanxhar) e deri në vitin 1944 (me divizionin SS Skanderbeg).

Gazeta Express: Shumëkush e konsideron si një nacionalist që ka luftuar për krijimin e një shteti shqiptar  ndërsa të tjerët edhe si një kolaboracionist dhe si zyrtar që kryente krime ndaj shqiptarëve antifashistë? Çfarë mund të thoni për formimin ideologjik të tij?

E.HASANI: Autorët me relevancë për historinë e Shqipërisë dhe Ballkanit, si Noel Malcolm, O. J. Shmit, Ivo Banac, Barbara Jelavic, Norman Cigan, Sabrina P. Ramet, Tim Judah , Bernd Fisher dhe plot të tjerë, pa përjashtim, tregojnë, bazuar në dokumente arkivore të dorës së parë, se formimi i shtetit shqiptar, me regjencë monarkike, pas kapitullimit italian, ka qenë rezultat i synimit gjerman për të mos pasur asnjë telashe gjatë tërheqjes eventuale nga Ballkani, duke krijuar kështu një organizim politik shqiptar me ndihmën e elitës nacionaliste të kohës. Fundja, vetë pushtimi gjerman i Ballkanit ka qenë transitor dhe episodik në angazhimin e përgjithshëm ushtarak nazist, për të mos përsëritur gabimet e shtabit gjerman të Luftës së Parë Botërore, që kishte lënë të pambrojtur shpinën gjermane. Edhe gjatë Luftës së Ftohtë, Ballkani nuk ka pasur asnjë rëndësi strategjike në rivalitetet globale në mes të fuqive të mëdha. Të gjithë autorët e huaj që zura në gojë e thonë se Xhaver Deva dhe anëtarët e familjes Draga nga Mitrovica kanë qenë shërbëtor të gjermanëve dhe pakompromis kanë shtyrë përpara agjendën naziste, duke vrarë dhe përndjekur kundërshtarët  e tyre, kurse pas Konferencës Vannsee të Berlinit (1942) edhe hebrenjtë dhe ata që gjermanët e i konsideronin raca dhe njerëz të padenjë për të jetuar. Unë kam vizituar kampet në Dahau dhe Bergen-Bilsen të Gjermanisë. Aty gjendet e faktuar gjeografia e Holokaustit, bile bazuar edhe në shkrimet e njëfarë dr. Ali Kuçi, që ka botuar librin “Last Days in Dachau”, si i mbijetuar i tij, sipas vendeve dhe rajoneve nga janë mbledhur hebrenjtë dhe të tjerët. Aty figurojnë hebrenj dhe kundërshtarë politikë nga trojet shqiptare të veriut të atij shteti shqiptar, të cilit i ka shërbyer me zell të madh Xhaver Deva, në cilësinë e ministrit të brendshëm. Ata njerëz në ato kampe, që kanë qenë nga Prishtina dhe vendet tjera në Kosovë, nuk kanë shkuar me dëshirë dhe vullnetarisht për të gjetur vdekjen në kushte mizore në ato kampe naziste.

Gazeta Express: Megjithatë ka analistë, historianë që arsyetojnë bashkëpunimin e Devës me Rajhun e Tretë për faktin se kjo ishte një shansë për krijimin e shtetit shqiptar ndërkohë që të tjerët pikërisht këtë e shohin si mëkatin dhe krimin e tij. Ku qëndroni ju në këtë pikë?

E. HASANI: Ata që bëjnë një gjë të tillë, siç i shhini nëpër media, nuk do të gjejnë mbështetje për një gjë të tillë në asnjë dokument arkivor ose libër të historisë, që është botuar jashtë universit shqiptar. Askund në këtë botë! Një diskurs i tillë për disa njerëz në Kosovë është ekzistencial, sepse ka vite, pas mbarimit të Luftës së Ftohtë, që e kanë marrë bajrakun e shndërrimit në hero të figurave me orientim të pastër nazist, në një kohë që krejt Evropa, edhe ata që kanë qenë shumë më lart se shqiptarët në mbështetjen e regjimit hitlerian, kanë hequr dorë nga një gjë e tillë. Shkurt, për ata që në Kosovë kultivojnë një diskurs të tillë, pa asnjë fakt historik, kjo paraqet një moment të artë për të ngelur prezent në skenën publike. Asgjë tjetër këtu nuk ka!

Gazeta Express: Shqiptarët në Shqipëri dhe Kosovë vazhdimisht e theksojnë se trojet shqiptare janë i vetmi vend ku numri i hebrenjeve është rritur?  A ka dorëzuar Xhafer Deva hebrenj tek gjermanët atë kohë?

E. HASANI:  Numri i hebrenjëve është rritur në pjesën e Shqipërisë londineze, kurse jashtë saj hebrenjt dhe të tjerët janë persekutuar për aq sa ka qenë e mundur. Këtë e thonë krejt faktet arkivore historike në vendet evropiane në të cilat kanë qenë qendrat e pushtetit nazist. Përjashtim bëjnë rastet individuale dhe sporadike, por orientimi i përgjithshëm i Qeverisë Mitrovica, ku Xhafer Deva ka shërbyer si ministër i Brendshëm, nuk ka dalluar asnjë pikë nga orientimi gjerman. Për kohën e Italisë fashiste, ndërkaq, vlen të theksohet se faktet tregojnë se ka pasur një politikë më të butë ndaj hebrenjve. Këtë e dëshmon edhe vetë Konti Ciano në ditarët e tij, por edhe të tjerët, si dhe fakti që sot në Romë gjendet e ruajtur pa prekur, ndër Sinagogat më e vjetra në Evropë dhe komuniteti më kompakt hebre. Dihet se Hitleri dhe Musolini kanë pasur mosmarrëveshje serioze për këtë çështje. Kjo është reflektuar edhe në trojet shqiptare nën sundimin italian, deri në shtator të vitit 1943, për t’u ashpërsuar më pastaj me ardhjen e gjermanëve dhe të Qeverisë Mitrovica.

Gazeta Express: Çfarë mendoni ju për Xhafer Devën si njeri i CIA’s dhe amerikanëve. Ai ka jetuar në Amerikë me sa dihet nuk është përndjekur nga gjahtarët e nazistëve ta përmendim këtu Simon Vizentalin ose shërbimet sekrete izraelite?

E. HASANI: Shefi që ka themeluar NASA-n ka qenë një nazist, personi që ka udhëhequr kundërspiunazhin kundër sovjetikëve, ka qenë gjithashtu një gjeneral SS, si dhe plot të tjerë që kanë ikur dhe janë strehuar në SHBA që kanë pasur të kaluar naziste. Ky argument nuk e rehabiliton Xhaver Devën, e aq më pak nuk e amniston për krimet ndaj civilëve që janë kryer në kohën sa ai ka shërbyer si ministër i Brendshëm. Amerikanët në kohën deri në fund të viteve ’70-të të shek. të kaluar kanë qenë tërësisht të angazhuar me luftën kundër sovjetikëve dhe çdokush që ka qenë i dobishëm në këtë luftë, ka qenë i mirëseardhur për ta. Këta njëherit i kanë cilësuar si “useful enemies” (armiq të dobishëm). Xhafer Deva ka qenë ndër ta, sepse ka qenë anti-komunist me bindje deri në vdekje. Në fillim të viteve ’80-të të shek. të kaluar, nis relaksimi i kësaj politike dhe fillon dorëzimi i ish-nazistëve, siç ka qenë rasti me kroatin Andria Artukovic, ukrainasin Xhon Demjanjuk dhe kështu me radhë.

Gazeta Express: Ambasadori gjerman kërkoi që të ndalet restaurimi i shtëpisë së Xhafer Devës, kërkoi që të ndalet rishkrimi i historisë  lidhi emrin e tij me Holokaustin. Si i vlerësoni këtë qëndrim të ambasadorit?

E.HASANI: Ka të drejtë plotësisht, gjykuar nga faktet historike, të cilat janë shumë bindëse dhe unë i ceka më sipër disa prej tyre. Familja Deva, përndryshe, paraqet një familje shumë të respektuar në Mitrovicë: devalitë janë njerëz të devotshëm dhe të përkushtuar ndaj atdheut, i tillë ka qenë edhe prindi i Xhaferit, gjykuar sipas atyre që kanë doktoruar në çështjen e Divizionit SS Skanderbeg, me të cilin ngushtësisht lidhet emri i Xhafer Devës. E kam fjalën për një austriake që ka studiuar këtë divizion nëpër arkiva dhe ka botuar një libër në gjuhën gjermane, kurse punimet e saj në gjuhën angleze janë në qasje të hapur në internet për ata që duan të dinë më shumë.

Stili i shtëpisë, sigurisht që përbën një vlerë ne vete, mirëpo destinimi i restaurimit nergut për Xhafer Devën përbën një projekt të papranueshëm që nuk i bën nder Kosovës dhe historisë së shtetësisë së saj. Ajo shtëpi mendoj se duhet të restaurohet për vlerat arkitektonike që ka, të shndërrohet në një qendër dokumentimi për krimet e kryera në Kosovë gjatë tërë kohës së ekzistimit të ish-Jugosllavisë, përfshirë edhe kohën e Luftës së Dytë Botërore. Kështu diçka kam parë në Vilnus, një muze që dokumentonte krimet e kryera nën regjimin sovjektik dhe nazist. Emërimi i saj si projekt për restaurim të shtëpisë së Xhafer Devës është një përpjekje për shndërrim në hero të ideologëve lokal të regjimit nazist, që kanë vepra të turpshme të vrasjes së civilëve dhe pjesëtareve të kombeve të tjera që Hitleri i ka cilësuar si inferiorë. Mjafton të lexohen me kujdes memoaret e Nojbaherit, mëkëmbësit të Hitlerit për Ballkan, krahas librave të autorëve si më sipër, për të parë se kjo është kështu siç po e them unë. Faktet historike janë të pamëshirshme dhe nuk lënë vend për hamendje dhe mendime personale, siç bëjnë disa që nuk bazohen në fakte të prekshme.

Gazeta Express: Në mënyrë simultane pati reagime edhe nga Serbia kundër renovimit të shtëpisë. Zyrtarë serbë madje e ngritën këtë çështje edhe me ambasadorin rus në Beograd. Ministri ynë i kulturës madje tha se krejt kjo e ka burimin në Serbi si një propagandë kundër Kosovës? A pajtoheni?

E. HASANI:  Reagimi i ministrit tonë është për keqardhje: nuk ka rëndësi këtu kush e nxiti debatin, por a është e vërtetë ajo që thuhet në dokumente dhe libra relevantë të historisë së Ballkanit për figurën dhe veprën e Xhaver Devës. Kjo ka rëndësi, jo kush dhe si e thotë ! Atë që thotë ministri dhe ajo që thonë të tjerët për figurën dhe veprën e Xhafer Devës nuk e thotë e mendon askush përveç vetë shkrimeve të Xhafer Devës dhe një pjese e shtypit politik në mërgim. Askush tjetër !

Gazeta Express: Organizata ndërkombëtare që ishin të përfshira në renovimin e shtëpisë së Devës u tërhoqën ndërsa Ministria e Kulturës tha se do t’i vazhdojë punimet. A mendoni se duhet të vazhdojë renovimi?

E. HASANI: Renovimi duhet të vazhdojë vetëm pas sqarimit njëherë e mirë nga ana e Ministrisë së Kulturës se ai bëhet jo për Xhafer Devën, figurën dhe veprën e tij, por për vlerat arkitektonike që ka ai objekt, me destinim të qartë për shndërrimin e tij në ndonjë qendër që flet pareshtur për historinë tonë të përbashkët, si një hapësirë dokumentuese, arkiv, shtëpi për fëmijë të kategorive në nevojë, duke mos lënë asnjë dyshim se Xhafer Deva ndjek fatin e atij regjimi politik, të cilit i ka shërbyer dhe të cilin e ka gjykuar historia dhe atë në mënyrë konsensuale. Nuk mund të ketë fat tjetër një figurë e tillë !

(Kosova Sot Online)